Na deze crisis moet het zzp-schap echt op de schop

Wat begon als een ernstige bedreiging voor de volksgezondheid, is bezig uit te groeien tot een zware economische crisis. Na ruim tien jaar bonanza op de financiële markten en gestage economische groei maakt het coronavirus als een bijbelse plaag een ruw einde aan die vette jaren. Net als elf jaar geleden is het economisch tij razendsnel gekeerd: van de ene op de andere dag dreigen allerlei bedrijven om te vallen, staan er honderdduizenden banen op het spel en trekt de Nederlandse regering alles uit de kast om bedrijven en banen te beschermen.

Van de economische noodmaatregelen die het kabinet dinsdag aankondigde, was de ruimhartige steun voor zzp’ers misschien wel de opmerkelijkste. Niet zozeer vanuit sociaal en economisch oogpunt, want flexwerkers (onder wie zzp’ers) verliezen in een recessie als eersten hun baan. Deze groep werkenden heeft in dat geval geen recht op een WW-uitkering, want zzp’ers betalen daar geen premies voor. Ze moeten eerst hun persoonlijke vermogen aanspreken voordat ze een bijstandsuitkering kunnen aanvragen. Ondanks dit akelige vooruitzicht bouwen vier op de tien zzp’ers geen financiële reserves op voor slechte tijden. Vaak hebben ze gewoon geen ruimte om geld opzij te zetten, omdat ze weinig verdienen – in doorsnee 7.000 euro minder dan een werknemer.

Kwetsbaarheid

Wetenschappelijke instituten als het Centraal Planbureau (CPB) en de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) waarschuwen al jaren voor de kwetsbaarheid van flexwerkers in een recessie. Zij waarschuwen vooral omdat het aantal zzp’ers zo hard groeit. Ten tijde van de kredietcrisis, in 2009, waren er zo’n 600 duizend Nederlanders werkzaam als zzp’er. Inmiddels zijn dat er anderhalf miljoen. Voor meer dan een miljoen van deze werkenden is het zzp-schap hun enige inkomstenbron.

Toenmalig CPB-directeur Laura van Geest riep het kabinet een jaar geleden nog op vaart te maken met de hervorming van de arbeidsmarkt. Ze zei in de Volkskrant: ‘De flexibilisering en het aantal zzp’ers neemt een steeds hogere vlucht. De economie staat er nu nog goed voor, dus dit is het moment om maatregelen te nemen. Als een economische dip zich eenmaal aandient, is het te laat.’

Van Geest kon deze week haar gelijk halen, want het kabinet dempt nu de put nadat het kalf verdronken is. Een groot aantal zzp’ers staat plotsklaps aan de rand van de financiële afgrond. Hun belangenorganisatie ZZP Nederland stuurde maandag een brandbrief naar het kabinet om steun te vragen voor de in nood verkerende achterban. ‘Er zijn meer dan 1 miljoen zelfstandige ondernemers zonder personeel’ die door de overheid moeten worden geholpen, ‘zodat zij deze tijdelijke inkomenscrisis financieel kunnen overleven’.

ZZP Nederland vroeg het kabinet zzp’ers wier inkomen grotendeels is weggevallen per direct een uitkering van maximaal 1.600 euro te geven, zonder restricties. Dat wil zeggen dat de normale voorwaarden voor een bijstandsuitkering vervallen: het partnerinkomen wordt niet meegeteld en de zzp’ers die een beroep doen op deze uitkering hoeven niet eerst hun huis of hun spaargeld op te eten, dat blijft onaangetast.

Het kabinet heeft al deze verzoeken ingewilligd. Alleen de hoogte van de nooduitkering is lager dan ZZP Nederland wenst, namelijk maximaal 1.000 euro. Het kabinet motiveert zijn besluit in een Kamerbrief als volgt: ‘Veel zelfstandigen, zoals in de culturele sector en de horeca, derven noodgedwongen inkomsten. Het kabinet wil ook deze groep steunen, zodat zij daarna hun bedrijf kunnen voortzetten. Zelfstandige ondernemers met financiële problemen kunnen een beroep doen op deze voorziening.’

Arbeidsmarktdeskundigen staan er met verbazing naar te kijken. Het kabinet noemt de termen ‘bedrijf’ en ‘zelfstandig ondernemer’ in één adem met massale inkomenssteun. De aangeboden bijstand is geen lening die zzp’ers moeten terugbetalen als hun omzet weer aantrekt; het is een gift. Tegelijkertijd kwalificeert de overheid hen nog steeds als ‘ondernemers’ met een ‘bedrijf’. Terwijl velen dat niet zijn, zij verhuren alleen hun eigen arbeid. Het enige dat hen van werknemers onderscheidt is dat zij geen arbeidscontract hebben en dat zij geen of weinig sociale premies en belastingen betalen. Ruim vier op de tien zzp’ers die uitsluitend van hun zzp-inkomsten leven, betalen zelfs helemaal geen belasting, blijkt uit recente CBS-cijfers. Daardoor houden zzp’ers van elke verdiende euro netto 15 tot 25 cent meer over dan werknemers.

De 1,8 miljard euro die het kabinet uittrekt voor de noodhulp voor zzp’ers wordt uit de belastingopbrengsten betaald. Een pot geld waar zzp’ers – in vergelijking met werknemers – dus relatief weinig aan bijdragen. Dit is een van de redenen dat er de afgelopen jaren zoveel discussie is gevoerd over de groei van het aantal zzp’ers. Niet alleen, zo blijkt ook nu weer, zijn zij erg kwetsbaar bij tegenslag, zij dragen ook weinig bij aan de verzorgingsstaat die in slechte tijden een vangnet biedt. Daarom adviseerde de commissie-Borstlap onlangs de fiscale voordelen van zzp’ers op te heffen of op zijn minst flink te verkleinen.

Het tegenargument van zzp-organisaties was altijd dat zzp’ers ook veel minder gebruik maken van de verzorgingsstaat. Ze hebben immers geen recht op WW of de arbeidsongeschiktheidsregeling WIA en zijn bij inkomenspech aangewezen op de bijstand, waar dus strenge toelatingsvoorwaarden voor gelden.

‘Een wonderlijke gang van zaken’

Alleen heeft het kabinet die strenge voorwaarden nu ineens geschrapt. Hoogleraar Arbeidsrecht Ton Wilthagen (Universiteit Tilburg) spreekt van ‘een wonderlijke gang van zaken’: ‘Dit is een doorbraak in de omgang met zzp’ers, omdat het kabinet hiermee de sociale zekerheid oprekt. De zzp’ers kunnen nu gebruik maken van een vorm van bijstand, zonder dat men iets hoeft aan te tonen en zonder dat er een partner- of vermogenstoets wordt toegepast.’

Evert Verhulp, hoogleraar arbeidsrecht aan de UvA: ‘Ik begrijp heel goed dat ZZP Nederland zegt: ‘De overheid moet bijspringen, want de nood is hoog.’ Maar dan is wel de vraag: waar waren jullie toen er premies en belastingen moesten worden betaald voor dit soort voorzieningen?’

‘Dit bewijst dat de huidige regelingen rond zzp’ers niet houdbaar zijn’, zegt de Utrechtse hoogleraar arbeidseconomie Joop Schippers. ‘Die regelingen zijn gebaseerd op het idee dat zzp’ers vrije jongens en meisjes zijn, die buiten het bestel van de sociale zekerheid opereren. Er is een groep luidruchtige zzp’ers die zich fel verzet tegen de voorstellen van de commissie-Borstlap om zzp’ers gewoon mee te laten betalen aan de sociale zekerheid. Zij hebben zoiets van: kom niet aan ons. Maar de consequentie van ‘kom niet aan ons’ is dat je dan ook zelf op de blaren moet zitten als je niet wilt meedoen.’

Ook mkb-bedrijven en multinationals krijgen hulp uit de schatkist. Het kabinet vergoedt bijvoorbeeld 90 procent van de loonkosten van bedrijven die minstens 20 procent omzetverlies lijden. Dat kost in de eerste drie maanden naar schatting 10 miljard euro, ook dat geld hoeven de bedrijven niet terug te betalen als het weer goed met ze gaat. Net als zzp’ers betalen bedrijven vrij weinig belasting. De effectieve belastingdruk van grote bedrijven is ongeveer 17 procent. De gemiddelde lastendruk voor werknemers ligt, afhankelijk van het inkomen, tussen de 20 en 50 procent, Voor zzp’ers en andere zelfstandigen is dat tussen de 5 en 35 procent.

Toch is de steun voor bedrijven mét personeel vanuit economisch perspectief beter te rechtvaardigen dan die voor zzp’ers. Die bedrijven creëren immers veel werkgelegenheid en betalen mee aan sociale voorzieningen, doordat zij ww- en pensioenpremies voor hun werknemers afdragen. Ook moeten zij het loon van zieke werknemers twee jaar doorbetalen, voordat deze mensen mogen worden ontslagen, ook dat is een stukje sociale zekerheid.

Minister Eric Wiebes van Economische Zaken suggereerde afgelopen zondag nog dat zzp’ers die door de coronacrisis zonder opdrachten komen te zitten zichzelf maar moesten redden. Hij sprak hen daarbij aan als ondernemers. ‘Ze hebben bewust voor het zzp-schap gekozen en dit valt in principe gewoon onder het ondernemersrisico.’ Dat kwam Wiebes op een storm van kritiek te staan, want veel zzp’ers namen aanstoot aan diens suggestie van ‘eigen schuld, dikke bult’. Wiebes nam zijn woorden schielijk terug nadat het kabinet de zzp’ers toch te hulp was geschoten. ‘Ik heb me een beetje onhandig uitgedrukt. Niet iedereen is vrijwillig zzp’er.’

Ondanks hun verbazing, vinden de drie hoogleraren het wel verstandig dat het kabinet de zzp’ers uit de brand helpt. Schippers: ‘We worden er als samenleving niks beter van als over drie maanden trompettisten en barmensen uit hun huis worden gezet, omdat ze de huur niet meer kunnen betalen.’ Wilthagen: ‘We kunnen het niet maken om 1,2 miljoen mensen in de steek te laten.’

Wel hopen de hoogleraren dat deze crisis de politiek op de feiten drukt: dat er heel veel ‘pseudo-ondernemers’ onder de zzp’ers zijn en dat die fiscaal anders moeten worden behandeld dan ‘echte ondernemers’. Zzp’ers die alleen hun arbeid verhuren en diensten draaien in de gezondheidszorg, horeca en media, of freelancen als toneelspeler bij een theatergroep of als muzikant in een orkest, zijn juridisch gezien gewoon werknemers, zegt Verhulp. ‘Zij zouden in deze crisissituatie bij de rechter moeten afdwingen dat hun opdrachtgever – feitelijk hun werkgever – hun salaris doorbetaalt, in plaats van naar het bijstandsloket van de gemeente te stappen. Maar dat doen ze niet, omdat ze in een afhankelijke positie verkeren.

‘In een aantal bedrijfstakken kiezen mensen gewoon eieren voor hun geld. Er wordt hun werk aangeboden en dat kunnen ze alleen maar accepteren als zzp’er, anders krijgen ze de baan gewoon niet. In de culturele sector, in de media en in de bouw gebeurt dat veel. Die mensen worden niet met het pistool op het hoofd gedwongen zzp’er te worden, maar ze aanvaarden het zzp-schap omdat ze dat leuke werk anders niet kunnen doen. 

‘Vervolgens gaat dat gepaard met fiscale voordelen en met relatief slecht verzekeren. Daardoor houden ze toch een redelijk netto inkomen over. Maar dat inkomen danken ze wel aan het feit dat ze relatief weinig belasting betalen. Die belasting laten ze over aan werknemers, die ook nog sociale premies moeten opbrengen’, zegt Verhulp.

Twee verschillende problemen

Volgens arbeidseconoom Schippers spelen er twee verschillende problemen rond zzp’ers. ‘Het probleem van de solidariteit tussen zzp’ers en werknemers, en de strijd tussen de productiefactor arbeid en de productiefactor kapitaal. De overheid heeft het werkgevers veel te gemakkelijk gemaakt om weinig te betalen voor de factor arbeid. Dat er zoveel flexwerkers zijn, komt omdat zij veel goedkoper zijn dan werknemers.’

De zzp’ers die pseudo-ondernemer zijn, mag dat niet worden verweten, vinden de deskundigen. Voorzitter van ZZP Nederland Maarten Post: ‘Iedereen zegt altijd: die lui concurreren op arbeidsvoorwaarden en ‘ze zijn profiteurs’ en ‘ze betalen geen belasting’, maar het zijn de opdrachtgevers die dat afdwingen. Het ligt niet aan die zzp’ers, die willen gewoon zonder al te veel poespas de kost verdienen. Dus als je niets doet aan het misbruik van zzp’ers door werkgevers, blijf je dit probleem houden.’

Nu hebben veel zzp’ers bijstand nodig, terwijl andere belastingbetalers straks het grootste deel van de kosten moeten betalen. Hopelijk brengt dat het kabinet ertoe de zzp’ers die geen ondernemer zijn weer gewoon als werknemer te behandelen, zegt Verhulp. ‘Als we weer in rustiger vaarwater zijn, moeten we ons afvragen of het wel goed is dat zo ontzettend veel mensen als zzp’er opereren, terwijl ze eigenlijk geen onderneming hebben, laat staan een buffer kunnen opbouwen.